علت یبوست، علائم و راه درمان خانگی و دارویی

یبوست یکی از مشکلات شایع در میان مردم است و معمولاً به دفع مدفوع سخت، نامنظم و ناکامل اطلاق می شود. اگر تعداد اجابت مزاج کمتر از سه بار در هفته باشد، فرد مبتلا به یبوست و اگر کمتر از یک بار در هفته باشد، فرد مبتلا به یبوست شدید است.

ولی در نظر داشته باشید تنها تعداد دفعات اجابت مزاج، ملاک تشخیص یبوست نیست. احساس پری در مقعد، تخلیه‌ی ناکامل مدفوع و مدفوع سفت از دیگر علایم ابتلا به یبوست است. اگر این مشکلات برای چندین هفته ادامه یابد، یبوست مزمن در نظر گرفته می‌شود. که در این صورت ممکن است فرد در معرض عوارض یبوست مانند بواسیر (هموروئید) قرار گیرد.

با وجود این‌که یبوست یک بیماری و اختلال گوارشی شایع در نظر گرفته شده است اما بسیاری از مردم به چشم بیماری به آن نگاه نمی‌‌کنند و خیلی راحت از کنار آن می‌گذرند. یبوست می‌تواند مبدأ و منشأ بسیاری از اختلالات و مشکلات بعدی در ناحیه‌ی مقعد باشد.

علائم و نشانه‌های یبوست

مهمترین علائم یبوست عبارتند از :

• درد پایین شکم
• زور زدن حین اجابت مزاج
• کاهش تعداد دفعات دفع مدفوع
• مدفوع سفت و سخت یا در قطعات کوچک و گلوله‌ای
• خونریزی از مقعد
• حس تخلیه ناقص پس از اجابت مزاج
• نفخ شکم
• اسهال گاه به گاهی به علت انسداد روده بزرگ توسط مدفوع سخت

علت یبوست

از لحاظ تئوری یبوست در اثر کاهش حرکات روده ایجاد می شود. یبوست می‌تواند ناشی از دلایل مختلفی ایجاد شود. رژیم غذایی کم‌ فیبر و عادات تغذیه‌ای و رفتاری غلط و کم‌تحرکی شایع‌ترین علت یبوست محسوب می‌شوند. البته اختلال در حرکات روده‌ای یا عملکرد راست‌روده و مقعد ناشی از اختلال در اعصاب دستگاه گوارش یا مصرف برخی داروها نیز در بروز این مشکل بی‌تأثیر نیست. برخی از علل شایع یبوست عبارتند از:

• تغییر در رژیم غذایی یا فعالیت‌های معمول روزانه
• مصرف مقدار زیادی از محصولات لبنی
• سندرم روده تحریک پذیر
• اختلال عصبی مانند بیماری پارکینسون و یا اسکلروز
• مصرف ناکافی آب و فیبر در رژیم غذایی
• استفاده بیش از حد از ملین‌ها
• اختلال هورمونی در دوران قاعدگی و بارداری (سطح بالایی از هورمون استروژن و پروژسترون در دوران قاعدگی و بارداری ممکن است منجر به یبوست شود. یک مورد از هر پنج زن باردار دچار یبوست بارداری می‌شود.)
• اختلال عصبی و عضلانی در دستگاه گوارش (بسیاری از بیماری‌ها مانند دیابت، اسکلرودرمی، انسداد کاذب روده، بیماری هیرشپرونگ و سرطان یا تنگی روده بزرگ می توانند عملکرد عضلات و اعصاب روده بزرگ را دچار اختلال کنند.)
• بیماری‌های سیستم عصبی مرکزی (برخی از بیماری‌های مغز و نخاع از جمله بیماری پارکینسون، ام اس و آسیب های نخاعی ممکن است منجر به یبوست شود.)
• مقاومت در برابر احساس دفع مدفوع (تعدادی از بیماران مبتلا به هموروئید یا شقاق به علت فرار از درد هنگام اجابت مزاج آن را به تأخیر می‌اندازند.)
• فشار روانی و استرس
• مصرف داروهای ضد درد (مانند کدئین و اکسی کدون)، داروهای ضد افسردگی (مانند آمی‌تریپتیلین و ایمی پرامین) و داروهای ضد تشنج (مانند فنی‌توئین و کاربامازپین)
• مکمل‌های حاوی آهن
• مصرف مسدود کننده کانال کلسیم مانند دیلتیازم و فدیپین
• سرطان روده بزرگ

چگونگی تشخیص و بررسی پزشک

یبوست می‌تواند علامتی از یک بیماری گوارشی دیگر در فرد باشد. تشخیص نوع یبوست از نظر حاد (شروع اخیر) یا مزمن (بیش از دو هفته) بودن در تعیین یبوست بسیار مهم است. یبوست مزمن به علت وجود یک بیماری جدی با علت زمینه‌ای (برای مثال، تومورهای روده بزرگ) نیاز به ارزیابی فوری دارد

یبوست حاد در صورت که با نشانه‌های نگران‌کننده مانند خونریزی مقعدی، درد شدید شکمی و گرفتگی عضلات، تهوع و استفراغ و از دست دادن غیر ارادی وزن و …. همراه باشد، نیاز به بررسی خواهد داشت.

پزشک ابتدا با بررسی علایم بیمار شدت بیماری را بررسی می‌کند و بر اساس آن اقدام به درمان یا تصمیم به تست‌های تشخیصی دیگر می‌گیرد. اطلاعات دقیق از سوابق سایر بیماری‌ها، مصرف داروها و دیگر نشانه‌ها می‌تواند به تشخیص سریع‌تر علت یبوست کمک کند. برای مثال، اگر اجابت مزاج دردناک باشد احتمالاً مشکلی در دریچه‌ و خروجی مقعد وجود دارد. اگر مدفوع کم حجم باشد، می‌تواند از فقدان فیبر در رژیم غذایی ناشی شود. اگر بیمار مجبور است مدفوع را با زور و فشار زیادی دفع کند، ممکن است اختلالی در عملکرد عضلات کف لگن وجود داشته باشد.

بسیاری از آزمون‌های تشخیصی می‌تواند برای ارزیابی یبوست استفاده شود. اغلب بیماران تنها به چند آزمایش اساسی نیاز دارند و آزمون‌های تخصصی‌تر برای افرادی است که یبوست شدید داشته و یا مشکل آنها به درمان پاسخ نمی‌دهد. تست‌های مورد استفاده برای این افراد بدین شرح است:

معاینه‌ انگشتی : ممکن است پزشک طی یک معاینه بالینی، بیماری عامل یبوست را شناسایی کند. معاینه مقعد با انگشت می‌تواند به کشف تنگی مقعد کمک کند و همچنین پری مقعد نشان‌دهنده مشکلی در عضلات کف لگن و اطراف مقعد است.

آزمایش خون : با وجود دور از ذهن بودن ولی آزمایش خون در ارزیابی بیماران مبتلا به یبوست مناسب است. در موارد خاص آزمایش خون هورمون تیروئید (برای تشخیص کم‌کاری تیروئید) و کلسیم (برای کشف اختلال پاراتیروئیدی) ممکن است مفید باشد.

باریم انما با رادیوگرافی اشعه ایکس : رادیوگرافی با اشعه ایکس به تشخیص وجود مقادیر زیادی مدفوع در روده بزرگ و بررسی شدت یبوست کمک می‌کند. باریم انما یک روش تشخیصی با اشعه ایکس است که در آن باریم مایع را از طریق مقعد وارد راست روده و روده‌ی بزرگ می‌کنند. پس از عکسبرداری، طبیعی یا غیر طبیعی بودن تمام قسمت‌های روده را از روی عکس گرفته شده بررسی می‌کنند. تومور و تنگی دریچه از جمله اختلالاتی است که می‌تواند با این آزمون شناسایی شود.

دفکوگرافی : دفکوگرافی یک روش اصلاح شده‌ی آزمون باریم انما است. در این روش، یک خمیر ضخیم باریم را از طریق مقعد وارد راست روده می‌کنند. سپس هنگام دفع باریم خمیری از شکم فرد عکسبرداری با اشعه ایکس می‌کنند تا روند حرکتی مدفوع در راست روده و مقعد را کاملا بررسی کنند. این روش به تشخیص اختلالات ساختاری موجود در روده بزرگ یا مشکلات عضلانی مقعد کمک می‌کند.

دفکوگرافی MRI : جدیدترین آزمون برای ارزیابی دفع مدفوع و اختلالات آن است. این روش شباهت زیادی به دفکوگرافی باریم دارد با این تفاوت که هنگام دفع و اجابت مزاج به جای استفاده از اشعه ایکس از تصویربرداری رزونانس مغناطیسی (MRI) استفاده می‌شود. اما به دلیل پرهزینه بودن این روش فقط در مراکز درمانی خاصی انجام می‌شود.

تست آنورکتوم : بررسی آنورکتوم که یک آزمون تکمیلی دفکوگرافی است برای ارزیابی عملکرد عضلات و اعصاب مقعد و راست روده انجام می‌شود. در این روش یک لوله قابل انعطاف، با قطر حدودی یک هشتم اینچ را از طریق مقعد وارد راست روده می‌کنند. سنسور داخل لوله میزان فشاری که توسط عضلات مقعد و رکتوم تولید می‌شود را اندازه‌ گیری می‌کند. در این حین از بیمار خواسته می‌شود تا به صورت ارادی عضلات مقعد خود را منقبض کند تا میزان فشار وارده هنگام دفع مدفوع تخمین زده شود. هنگامی که عملکرد این عضلات دچار اختلال شود، مدفوع مسدود شده و در نتیجه باعث ایجاد یک وضعیت مشابه به اختلال عملکرد اعصاب کف لگن می‌شود.

پیشگیری از یبوست

اقداماتی که در پیشگیری از یبوست مؤثر است، عبارتند از :

• نوشیدن حداقل ۸ تا ۱۰ لیوان آب در طول روز
• مصرف مایعات گرم، چای کم‌رنگ یا قهوه در حد یک فنجان
• تغذیه‌ی سالم (یک رژیم غذایی متعادل و خوب حاوی مقدار زیادی فیبر است. فیبر یک ماده گیاهی غیر قابل هضم است که می‌تواند به حجیم و نرم شدن مدفوع در روده و دفع آسان آن کمک کند، منابع غنی از فیبر شامل میوه‌ها (به خصوص آلو، انجیر،انگور، کشمش)، سبزیجات، حبوبات (به خصوص لوبیا)، نان سبوس‌دار و غلات است.)
• مصرف روغن گیاهی زیتون و دانه‌ی سویا همراه با غذا
• مصرف روزانه عسل طبیعی
• خودداری از مصرف بیش از حد شیرینی‌ها و غذاهای چرب و روغنی
• کاهش مصرف شیر و محصولات لبنی
• حداقل ۳۰ دقیقه ورزش روزانه‌ی منظم
• وعده‌ی شام سبک و کم‌حجم
• رفتن به دستشویی به محض احساس دفع مدفوع
• مصرف ملین ضعیف در صورت نیاز مانند هیدروکسید منیزیم (مصرف بیش‌تر از دو هفته از مسهل یا ملین نیاز به تجویز و تأیید پزشک دارد)

نحوه درمان یبوست

پزشک پس از تشخیص قطعی علت ایجاد یبوست در فرد، درمان لازم و مؤثر را آغاز می‌کند. یکی از اهداف درمان یبوست، اجابت مزاج هر دو الی سه روز یکبار بدون زور زدن است. معمولاً یبوست در مراحل اولیه به توصیه‌های درمانی رژیم غذایی پر فیبر و مصرف مایعات فراوان جواب داده و کنترل می‌شود.

یبوست‌هایی که به دلیل کندی حرکت روده‌ای به وجود آمده‌اند نیاز به درمان دارویی جدی و حتی جراحی دارند. در این افراد درمان دارویی را برای دو الی سه ماه با تجویز انواع ملین‌ها و پسیلیوم و شیاف بیزاکودیل امتحان می‌کنند، اگر درمان‌های ارائه شده تأثیرگذار نبود فرد کاندید جراحی می‌شود. یبوست‌های ناشی از عوارض دارویی را با تغییر یا تعویض داروها و استفاده از داروهای جدیدتر با عارضه‌ی کمتر کنترل می‌کنند.

درمان خانگی یبوست

فیبرِ غذایی : فیبرِ غذایی، مسهل و حجم دهنده‌ی طبیعی برای درمان یبوست است. بهترین راه برای اضافه کردن فیبر به رژیم غذایی افزایش مقدار میوه‌ها و سبزیجات است. فیبر یک ماده‌ی گیاهی است که دستگاه گوارش انسان قابلیت هضم آن را ندارد. فیبر یکی از مهره‌های اصلی در درمان یبوست است.

بسیاری از انواع فیبر به جذب و حفظ آب در روده کمک می‌کند. فیبر علاوه بر حجیم کردن مدفوع با نگه داشتن آب در خود مدفوع را نرم می‌کند. هم‌زمان با افزایش میزان فیبر رژیم غذایی، توصیه می‌شود که مقدار آب مصرفی روزانه نیز از حد عادی بیشتر شود. فیبر در کنار آب فراوان می‌تواند به درستی درون روده ایفای نقش کند. از طرفی آبی که به همراه فیبر از بدن دفع می‌شود فرد را در معرض کم‌آبی قرار نمی‌دهد.

مسهل : مسهل ها انواع مختلفی دارند یکی از انواع آن به عنوان روان‌کننده شناخته می شود. این نوع مسهل حاوی روغن‌های معدنی به صورت ساده یا امولسیون است. روغن داخل روده و ذرات مدفوع باقی می‌ماند و احتمالاً از خروج آب از مدفوع جلوگیری می‌کند. این احتباس آب در مدفوع به نرم‌تر شدن آن کمک می‌کند.

به طور کلی روغن معدنی تنها برای درمان کوتاه مدت یبوست تجویز می‌شود و باید از استفاده طولانی‌مدت آن به دلیل وجود عوارض جانبی خودداری کرد زیرا روغن می‌تواند ویتامین‌های محلول در چربی را از روده جذب کند و در مصارف طولانی‌مدت ممکن است به کمبود این ویتامین‌ها منجر شده و یا ممکن است جذب برخی از داروها مانند وارفارین (کومادین) و قرص‌های ضد بارداری را نیز کاهش دهد.

تنقیه : تنقیه زمانی انجام می‌شود که مدفوع سخت درون روده ماندگار شده است. انواع مختلفی از روش‌های تنقیه وجود دارد. معمولاً اجابت مزاج پس از انما بین چند دقیقه تا یک ساعت رخ می‌دهد.

تنقیه برای استفاده هر از گاهی نه به صورت منظم توصیه می‌شود. استفاده مکرر از تنقیه می تواند باعث اختلالات مایعات و الکترولیت در بدن شود. باید به این نکته توجه شود که تنقیه کف صابون به هیچ وجه توصیه نمی‌شود زیرا می‌تواند به راست روده آسیب برساند.

درمان دارویی یبوست

شیاف : انواع مختلفی از شیاف‌ها عملکردی مشابه تنقیه دارند و نسبت به آن کم‌تهاجمی‌تر هستند. شیاف بیزاکودیل و شیاف گلیسیرین می توانند مقعد را برای دفع تحریک کنند. گذاشتن انگشت درون مقعد حین جاگذاری شیاف نیز می‌تواند حس اجابت مزاج فرد را بیدار کند.

لوبیپروستون : این داروی با فعال کردن کانال کلرید باعث افزایش ترشح یون کلرید از سلول های مخاط روده به درون کولون روده می‌شود. سپس به دنبال یون‌های کلرید، یون‌های سدیم و آب به داخل کولون روده حرکت می‌کنند و باعث نرمی مدفوع می‌شوند. این دارو برای مصرف زنان و مردان بالای ۱۸ سال مبتلا به یبوست مزمن مورد تأیید سازمان غذا و دارو است. لوبیپروستون باعث افزایش حرکات روده ، بهبود قوام مدفوع و کاهش زور زدن حین اجابت مزاج می‌شود.

لیناکتولاید : این داروی خوراکی از روده جذب نمی شود و با تحریک سلول‌های پوششی روده‌ی کوچک به ترشح مایع به داخل روده به درمان یبوست می‌کند. افزایش ترشح مایعات منجر به افزایش تعداد حرکات روده می‌شود. همچنین این دارو درد شکمی ناشی از سندرم روده‌ی تحریک‌پذیر همراه با یبوست را نیز کاهش می‌دهد.

اورلیستات : اورلیستات (زنیکال) دارویی است که در درجه اول برای کاهش وزن استفاده می‌شود. با مسدود کردن مسیر فعالیت آنزیم‌های موظف به هضم چربی در روده در کاهش وزن اثر می‌گذارد. در واقع چربی هضم نشده توسط بدن جذب نمی‌شود و توسط باکتری‌های موجود در روده هضم شده و باعث افزایش ترشح آب یا تحریک عضلات روده می‌شود. این دارو در حال حاضر فقط برای درمان یبوست در افراد دارای اضافه وزن استفاده می‌شود.

بازتوانی کنترل ماهیچه‌های کف لگن : افرادی که به دلیل اختلال در عملکرد عضلات کف لگن دچار مشکل در دفع و یبوست شده‌اند نیز باید تحت روان‌درمانی و بازتوانی کنترل عضلات کف لگن با تمرینات خاص قرار گیرند. بسیاری از عضلات کف لگن و اطراف مقعد و راست‌ روده دارای درجاتی از کنترل ارادی هستند. بنابراین، آموزش می‌تواند بیماران مبتلا به اختلال کف لگن کمک کند تا عضلات خود را بیشتر و بهتر در حین اجابت مزاج کنترل کنند. در طول آموزش می‌توان با ورود یک لوله‌ی باریک فشارسنج از طریق مقعد به راست روده میزان فشار را در هر بار انقباض ارادی فرد اندازه‌گیری کرد و با بررسی الگوی ثبت شده به فرد در کنترل انقباض و انبساط عضلات کف لگن کمک نمود.

ورزش: افرادی که زندگی بی‌تحرکی دارند، غالباً بیشتر از افرادی که فعال هستند به یبوست دچار می‌شوند. با این وجود، مطالعات محدودی نشان می دهند که ورزش در رفع یبوست و تحریک حرکات روده تأثیر چندانی ندارد و فقط به منظور فواید دیگر آن در حفظ سلامتی توصیه می‌شود و نمی‌توان از آن به عنوان یک خط درمانی یبوست به تنهایی بهره برد.

جراحی : در افراد مبتلا به یبوستی که با توجه به بیماری‌های روده بزرگ به درمان دارویی پاسخ نمی‌دهد، جراحی درمان نهایی است. در طول عمل جراحی، بسیاری از قسمت‌های روده‌ی بزرگ، به جز راست‌روده برداشته می‌شود و سپس قسمت انتهایی روده کوچک به باقی‌مانده‌ی روده‌ی بزرگ و مقعد متصل می‌شود.

یبوست چه عوارضی می‌تواند داشته باشد؟

در صورت بی‌ توجهی به درمان یبوست، فرد در معرض بیماری‌ها و مشکلات جدی‌تری قرار می‌گیرد. عوارض جدی بیشتر در یبوست‌های مزمن و شدید دیده می‌شود که حتی می‌تواند تهدیدکننده زندگی فرد باشد. با این حال برای پیشگیری از اختلالات احتمالی هر نوع یبوستی از حاد تا مزمن باید به سرعت تحت بررسی و درمان قرار گیرد. عوارض احتمالی یبوست عبارتند از:

نفخ

نفخ و درد شدید، معمولاً در سمت چپ و پایین شکم احساس می‌شود. در هنگام یبوست گازی که به صورت طبیعی توسط باکتری‌های روده از مدفوع تولید می‌شود درون روده جمع می‌شود و درد ایجاد می‌کند. به دلیل وجود مدفوع سفت و سخت بر سر راه خروجی روده، این گازها نمی‌توانند خارج شوند. اتساع شکم در محل تجمع گاز قابل لمس است.

تنبلی کولون

وجود مدفوع برای مدت‌زمان طولانی درون روده‌ی بزرگ را تنبل می‌کند و پاسخ طبیعی حرکت روده و لوله‌ی گوارشی را به ورود غذا تضعیف می‌کند.

مدفوع نهفته

گاهی اوقات به دنبال یک یبوست شدید در بیماران بستری یا مصرف‌کنندگان مواد مخدر و متادون مدفوعی به سختی چوب ایجاد می‌شود که فرد قادر به تخلیه آن نخواهد بود. مصرف مقدار زیادی غلات و حبوبات بدون نوشیدن مایعات به اندازه کافی نیز ممکن است چنین مدفوعی به وجود آورد. دل درد شدید، تهوع، نبض و تنفس سریع، تب، اضطراب و نیاز مکرر به دفع ادرار از علایم اصلی آن است. این توده سخت با لمس عمقی در قسمت سمت چپ پایینی شکم احساس می‌شود. گاهی اوقات امکان خروج مدفوع خشک شده با انگشت وجود دارد، اما ممکن است علاوه بر دارو درمانی نیاز به خارج کردن آن تحت بیهوشی موضعی یا عمومی باشد.

پرولاپس یا بیرون‌ زدگی رکتوم

در پرولاپس رکتوم بخشی از راست‌روده از سوراخ مقعد بیرون می‌زند. این حالت معمولاً در افراد مسن با یبوست مزمن در طول حرکات روده و زمانی‌که عضلات کف لگن تحت فشار هستند رخ می‌دهد.

رکتوسل

رکتوسل عمدتاً در زنان پس از یائسگی به صورت برآمده شدن راست‌روده به سمت جلو و واژن رخ می‌دهد. البته پس از زایمان طبیعی دشوار و یا بلند کردن اجسام سنگین نیز اتفاق می‌افتد. مدفوع ممکن است درون این برآمدگی به دام افتد. پزشک می‌تواند این برآمدگی را در طی یک معاینه واژن و رکتوم تشخیص دهد. تمرینات کگل ممکن است در موارد خفیف به تقویت عضلات کف لگن کمک کند ولی در رکتوسل بیرون زده از واژن، جراحی لازم است.

شقاق مقعد

شقاق مقعد به صورت ترک مخاط مقعد در حین عبور مدفوع بزرگ و سخت رخ می‌دهد. پس از ایجاد ترک، فرد درد شدیدی را برای مدت چند ساعت احساس می‌کند که ممکن است همراه با خونریزی مقعدی برای چندین هفته باشد.

آشنایی با روش‌های درمان شقاق حاد و مزمن

هموروئید

بیماری بواسیر یا هموروئید تورم و التهاب عروق ناحیه‌ی مقعدی است که به علت زور زدن بیش از حد حین اجابت‌ مزاج مشکل در انواع مختلفی به وجود می‌آید و از عوارض شایع یبوست مزمن است. درمان آن شامل رژیم غذایی غنی از فیبر و مایعات، فعالیت بدنی، حمام نشسته‌ی آب گرم، داروهای ضد هموروئیدی و کرم ضد درد است ولی در مراحل پیشرفته چاره‌ای جز عمل جراحی بواسیر ندارد.

اطلاعات بیشتر در مقاله درمان بواسیر یا هموروئید

عوارض غیر روده‌ای

بی‌اختیاری ادرار، عفونت و تخلیه‌ ناکامل ادرار اغلب با یبوست‌هایی که در آن راست‌روده پر از مدفوع سفت است رخ می‌دهد.

تضعیف سیستم ایمنی بدن

یبوست، سیستم ایمنی بدن فرد را تضعیف می‌کند. در نتیجه فرد بیشتر مستعد ابتلا به سرماخوردگی و بیماری های دیگر می‌شود.

سایر عوارض یبوست شامل چاقی، خستگی، نوسانات خلقی، اختلالات خواب، تب روماتیسمی، احساس سستی و بیحالی، مشکلات کیسه صفرا، فتق، واریس، ورم مفاصل، آپاندیسیت و در نهایت سرطان روده بزرگ است.